Хоорхэ Луис Боорхэс / Jorge Luis Borges

Jorge Luis Borges
photo by Edurado Grossman 1974

Салаа замын бахч цэцэглэг / El jardín de senderos que se bifurcan 

Ахмад Лиддел Харт “Дэлхийн дайны түүх” бүтээлийнхээ 242 дугаар хуудсанд 1916 оны 7 дугаар сарын 24-ний өдөр Британы 13 дивиз 1400 их буугаар дэмжүүлэн Сэр-Монтобан дахь Германы галын шугамын эсрэг давшилт хийхээр төлөвлөж байснаа больж 29-ний өглөө болгон хойшлуулсан тухай өгүүлдэг. Түүний үзсэнээр давшилт төлөвлөсөн өдөр нь хүчтэй аадар орсон тул ийм ялихгүй өөрчлөлт хийхээс өөр аргагүйдсэн аж. Циндао хотын герман ахлах сургуулийн англи хэлний багш асан Ю Цун доктор хэлж бичүүлж, өөрөө уншиж шалгаад гарын үсгээ зурсан доорх мэдүүлэг дээрх үйл явдлыг санаад оромгүй өнгө гэрлээр тодруулан гийгүүлж өгсөн билээ. Мэдүүлгийн эхний хоёр хуудас нь байхгүй. 

* * * 

. . . тэгээд би утсаа тавьлаа. Германаар ярьсан тэр хүний дуу хоолойг би дорхоноо танив. Ричард Мэдден ахмад. Виктор Рүнебэргийн өрөөнөөс Мэдден залгана гэдэг бидний бүх ажил өнгөрлөө гэсэн үг, надад чухал биш санагдсан, тэгж санагдах ёстой байсан ч бидний амьдрал бас дууссан гэсэн үг. Тэр тэнд байна гэдэг Рүнебэрг баривчлагдсан, эсвэл алуулсан гэсэн үг. Энэ өдрийн наран шингэх хүртэл надад ч мөн аюул нүүрлэнэ. Мэдден өршөөлгүй байлаа. Чухамдаа бол өршөөлгүй байхаас ч өөр аргагүй байж. Элэг буруу гэж муу хэлүүлж, урвагч хэмээн хардуулж сэрдүүлдэг, англи төрийн албанд суусан ирланд хүн тэнгэрээс заяасан энэ их азыг шүүрэн авч, Эзэнт Германы хоёр тагнуулчийг илрүүлж, барьж, бүр болохгүй бол алж чадахгүй бол юу болох бол? Би унтахаар дээшээ гарч, ямар ч хэрэггүй гэдгийг мэдсэн хирнээ хаалгаа цоожилж, уйтан төмөр орон дээрээ дээшээ харан хэвтлээ. Өөрчлөгдөж хувирдаггүй дээвэр туургууд цонх бөглөн дүүргэж, 6 цагийн оройн наран тэнгэрт бүүдийн униартана. Ёр тэмдэг үзэгдэж, зөн совин татаагүй энэ өдөр миний зайлшгүй үхэх цаг ирнэ гэж итгэмээргүй санагдана. Эцэггүй үлдэж хоцроод Хайфэний хосмолжин цэцэрлэгт тоглож өссөн би гэдэг хүн одоо ингээд үхнэ гэж үү? Гэвч би бүх юм болох ёстой, болох болохдоо яг одоо болно гэж бодлоо. Нэгэн зуун өнгөрсний дараа нөгөө зуун залгадаг ч бүх зүйл зөвхөн одоо цагт л болдог. Тэнгэр газар, далай тэнгист өч төчнөөн л хүн байдаг, гэвч яг одоо болж байгаа зүйл зөвхөн надад тохиолдож байгаа. . . 

Морин толгойтой Мэддений зэвүү хүргэсэн гонзгой царай сэтгэлд буухтай зэрэгцэн хэрэн хэсүүчилсэн хамаг бодол сарнин одов. Одоо би айж байгаагаа нуухгүй, Ричард Мэдденийг хуурч дөнгөсөн болохоор миний хүзүүнд дүүжлүүрийн цалам углаастай байгаа, жигшил зэвүүцэл, айдас хүйдэс холилдон байж би энэ аз нь гийсэн түргэн шаламгай цэрэг намайг нууцыг нь мэдчихсэн, Анкрын хөндий дэх британы их бууны шинэ байршлын нэрийг яг таг олчихсон гэж сэжиглээ ч үгүй байгаа гэдгийг ойлгож авлаа. Бүрхэг тэнгэрт шувууд зурсхийж, би тэднийг байлдааны онгоцууд, Францын тэнгэрт зэллэсэн онгоцууд, их бууны байршлыг бөмбөгдөн сөнөөж байгаа онгоцууд болгон төсөөлөв. Миний амыг сумаар таглахаас урьтаж энэ байршлын нэрийг германы талд хашгиран хүргэж чаддаг ч болоосой. . . 

Миний хоолой хүний хоолой болохоор тэгж чанга хашгирч чадахгүй. Энэ мэдээг даргынхаа чихэнд яаж хүргэх вэ? Рүнебэрг бид хоёроос өөр хэнийг ч танихгүй, бид хоёрыг Страффордширт байгаа гэдгээс өөр юу ч мэдэхгүй тэр бие муутай, зэвүүн царайтай хүний чихэнд. Тэр хүн Берлинд байдаг уйтай даржин өрөөндөө өдөр болгон сонины хуудас эргүүлээд биднээс мэдээ ирэхийг дэмий хүлээж суугаа. . . 

“Зугтах хэрэгтэй” хэмээн би чанга дуугарав. Мэдден намайг яг хажуугаас ширтээд байгаа юм шиг санагдаж, би огт чимээ гаргалгүй босч орон дээрээ суулаа. Яагаад гэдгээ мэдэхгүй, бодвол ядуу хоосон гэдгээ дахин нэг шалгамаар санагдсан юм байлгүй, би халаасаа ухаж төнхөж үзэв. Тэндээс бодож байсан юмнуудаа ч оллоо. Дицдэж өнгөлсөн гинжтэй америк цаг, одоо нэгэнт хэрэггүй болсон, надад гай тарьж мэдэх Рүнебэргийн өрөөний дөрвөлжин зоостой хэлхээ түлхүүр, тэмдэглэлийн дэвтэр, би шууд устгах гэснээ болиод устгалгүй үлдээсэн захидал, тавтын нэг, нэгтийн хоёр мөнгө, хэдэн зоос, улаан цэнхэр харандаа, амны алчуур, ганц сумтай гар буу. Би гар буугаа тэнэг юм шиг гартаа авч, өөрийгөө зоригжуулахын тулд дэнслэн багцаалж үзэв. Буун дуу холоос сонстож болно гэсэн бүүр түүрхэн бодол гэнэт харван орж ирлээ. Арван минутын дараа миний төлөвлөгөө бэлэн болов. Утасны жагсаалт эргүүлж байгаад миний мэдээг дамжуулж чадах цорын ганц хүнийхээ нэрийг хайж оллоо. Тэр хүн Фэнтон хотын захад суудаг, галт тэргээр хагас цаг ч хүрэхгүй яваад оччих газар. Би халирхай хүн л дээ. Хүн үнэмшихийн аргагүй осолтой санаагаа төгсгөн боловсруулж дууссан болохоор үүнийгээ би одоо ч хэлж чадна. Хийж хэрэгжүүлэх амархан, гүйцэтгэл нь аймшигтай гэдгийг би мэдэж байв. Би үүнийг Германы төлөө хийгээгүй юм. Ерөөсөө ч тэгээгүй. Намайг тагнуул болтол шалд нь буулгасан энэ зэрлэг бүдүүлэг орныг би нэг их эрхэмлэж хайрлаад сүйд болдоггүй юм. Түүнээс гадна би нэг англи хүнийг таньдаг байв. Миний хувьд Гөөтэ шиг агуу мөртөө энгийн даруухан хүн. Би түүнтэй цаг хүрэхгүй ярьж суусан, тэр хугацаанд тэр хүн яг л Гөөтэ байлаа. Би санаагаа гүйцэлдүүлсэн учир нь дарга миний арьс угсааны хүмүүс, надад холилдсон тоймшгүй олон өвөг дээдсийг минь басамжилдаг санагдсан хэрэг. Би шар царайтай хүн германы армийг аварч чадна гэдгийг нотлон харуулахыг хүссэн юм. Одоо би ахмадаас зугтаах хэрэгтэй. Түүний дуу хоолой, зангидсан нударга хэзээ хэзээгүй хаалганы цаанаас нүргэлж мэднэ. Би чимээгүй хувцаслаж, толинд харан толгой дохиж өөртэйгээ салах ёс гүйцэтгээд шатаар уруудаж, сэлүүхэн гудамжийг сэлгэж нэг хараад гарч одов. Галт тэрэгний буудал гэрээс холгүй байдаг ч би тэрэг хөлсөлсөн нь дээр гэж бодлоо. Тэгвэл хүнд танигдах нь арай бага гэж итгэсэн хэрэг. Яг үнэндээ хоосон гудамжинд би хүн болгоны нүдэнд ил, хэний ч халдлагад өртөж болохоор байлаа. Хөлсний тэрэгний жолоочийг би галт тэрэгний буудлын гол хаалганд арай хүрэлгүй зогсоосноо санаж байна. Тэрэгнээс би албаар ихэд удаж түдэж байж буулаа. Би Эшгроув тосгон руу явж байгаа хэдий ч цаадах буудал хүртэлх тийз авлаа. Галт тэрэг хэдэн минутын дараа 8.50-д хөдлөнө. Би алхаагаа хурдасган яарав, дараагийн галт тэрэг 9 хагас хүртэл явахгүй. Төмөр замын тавцан дээр бараг хүн байсангүй. Би вагон дамжин баахан хэслээ. Хэдэн тариачин эр, гашуудлын хувцастай нэг эмэгтэй, Тацитын “Түүхэн тэмдэглэл”-ийг ухаангүй уншиж суугаа залуу хөвгүүн, шархтсан нэг азтай цэрэг байсныг санаж байна. Тэгж тэгж галт тэрэг хөдлөв. Миний хараад л таньсан нэг хүн хоцорчихоод уур нь шатаж, тавцан дээгүүр дэмий гүйж яваа харагдав. Ричард Мэдден ахмад. Найдлага тасарч дагжин балмагдсан би гэдэг хүн айдас төрүүлсэн цонхноос аль болох хол очиж алсын булангийн суудал дээр атиран суув. Арчаагүй хөгийн айдас хүйдэс удалгүй амиа аргацаасан баяр хөөр болон хувирав. Ирүүл тулаан эхэлчихлээ гэдгийг би өөртөө сануулж, 40 минут ч болов, хувь тохиолын сохор азаар ч болов, дайснаасаа урьтсанаар анхны довтолгоог нь няцааж анхны ялалтаа байгуулчихлаа гэдгээ ойлгов. Энэхүү жижигхэн ялалт эцсийн бүрэн ялалтыг зөгнөн бэлгэдэж байлаа. Үнэндээ тийм ч жижигхэн ялалт биш, галт тэрэгний хуваарь хэмээгч үнэт эрдэнэ шиг тэр цаг тохиол байгаагүй бол би нэг бол торны цаана, нэг бол энд үхсэн хэвтэж байх байлаа. Цэцэрхэл нь дэндээд би, халирхай хулчгар зол завшаан маань намайг санасан бодсоноо саадгүй хэрэгжүүлэх чадвартай гэдгийг хангалттай нотолж байна хэмээн өөртөө итгүүлж гарав. Сул дорой байдлаасаа би хүч чадал сэлбэж, тэр хүч маань сүүлдээ намайг хэзээ ч орхиогүй билээ. Өөдгүй жигшмээр хэргийг хүмүүс өдөр болгон шинээр зохиож үйлдсээр байгаад тун удахгүй энэ хорвоо дээр цэргүүд, дээрэмчид хоёр л үлдэх цагийг би урьдчилан харж төсөөлдөг байв. Үлдсэн тэдэнд өгөх миний зөвлөгөө гэвэл, аймшигтай жигшүүрт хэрэг үйлдэж байгаа хүн тэр хэргээ аль хэдийн үйлдчихсэн хэмээн төсөөлж ирээдүйгээ өнгөрсөнтэйгээ нэгэн адил эргэлт буцалтгүй болгох хэрэгтэй. Би ч яг тэгж, магадгүй миний амьдралын хамгийн сүүлчийн өдөр урсан өнгөрч, нөмрөн ирэх шөнийн харанхуйтай уусан нэгдэхийг аль хэдийн үхчихсэн хүний нүдээр ажиглан ширтэв. Галт тэрэг яшил моддын дундуур зөөлхөн мөлхсөөр хурдаа сааж бараг л тариан талбай дотор очоод зогсчихов. Зогссолын нэрийг зарласангүй. Тавцан дээр зогсож байсан хүүхдүүдээс би “Эшгроув уу?” хэмээн асуулаа. Тэд “Эшгроув” хэмээн хариулж, би ч буулаа. Тавцанг дэнлүү гэрэлтүүлж байсан ч хүүхдүүдийн царай сүүдэрт халхлагдаад байв. Нэг нь надаас “Та Стивен Альбер докторынд очиж явна уу?” хэмээн асууж, нөгөөх нь миний хариулахыг хүлээлгүй “гэр нь хол шүү, гэхдээ та зүүн тийшээ энэ замаа хөөгөөд уулзвар болгон дээр зүүн эргээд явбал төөрөхгүй” гэлээ. Би тэд нарт эцсийнхээ зоосыг чулуудаж өгөөд чулуун шатаар уруудаж зэлүүд зам дээр гарлаа. Бага зэрэг хазайгаад зам уруудаж эхлэв. Тэгшхэн шороон зам байлаа, толгой дээгүүр модны мөчир сүлжилдэж, тэргэл саран намайг үдэн тэнгэрт доошлон бөхийнө. Гэв гэнэтхэн Ричард Мэдден миний эцсийн аргыг яаж ийгээд мэдчихсэн юм шиг санагдав. Гэвч би тэр дороо тийм байж таарахгүй хэмээн өөрийгөө тайвшрууллаа. Цаг үргэлж зүүн гар талаа барьж явах заавар надад зарим төөрдөг байшинд төв цэгийг олдог тогтсон дүрэм яг тийм байдгийг санагдуулав. Би төөрдөг байшингийн тухай сайн мэддэг байлаа. Юун төлөө Цюй Пэний гуч хүү билээ. Тэр хүн Юнань мужийн захирагч байсан, дүрийнхээ тоогоор “Улаан асрын зүүд” зохиолоос давсан том роман бичиж, орсон хүн болгон төөрдөг лабиринт бүтээхийн тулд албан тушаалаа өгсөн гэдэг билээ. Хоорондоо огт хамаагүй, хоёр гаж санаагаа гүйцэлдүүлэх гэж тэр хүн 13 жил ноцолдоод эцэст нь харийн хүнд алуулсан байдаг. Роман нь хүн ойлгохын аргагүй дэмий эрээчсэн цаас болж, лабиринтийг нь хэн ч олоогүй билээ. Английн зуун моддын доор би тэрхүү алга болчихоод олдоогүй, үлгэр домгийн гэмээр төөрдөг байшингийн тухай бодож явлаа. Хүний гар хүрээгүй, төгс төгөлдөр тэр лабиринт нэг бол өндөр уулын нууцлаг оргилд, нэг бол тутрагын тариг дунд, эсвэл далай тэнгисийн ёроолд байгаа санагдаж, эцэс төгсгөл гэж байхгүй болохоор наймхан талтай асар майхан дотор эргэж хургасан тойрог зам биш, бүхэл бүтэн гол мөрөн, аймаг муж, улс гүрнүүдийг багтаасан байх ёстой гэж төсөөлнө. . . Би цааш нь төөрдөг байшин доторх төөрдөг байшингийн тухай бодож, атираа нугачаатай, өсөж томордог тэр лабиринт өнгөрсөн, ирээдүй хоёрыг зэрэг багтааж, сансрын уудамд түгэн тархаж од гаригуудыг хүртэл эзэлсэн харагдана. Төсөөлийнхөө доторх илбэ зэрэглээнд байдгаараа автаж, оргодол босуул хувь заяагаа мартаж орхив. Хэдий хугацаанд юм бүү мэд, би нэг хэсэг ертөнцөөс тасарч түүнийг хөндлөнгөөс нь ажиглан хийсвэрлэв. Униар татан дүнгэнэсэн хөдөө хээр, саран авхай, харуй бүрий бүгд миний дотор холилдоно. Налархай замаар уруудахад ядарсанаа мэдэхээ байна. Сэтгэлд дотно, эцэс төгсгөлгүй сайхан үдэш байлаа. Зам уруудсаар бүрэнхийлэн харанхуйлсан нугын дундуур хоёр салаалав. Нарийн цээл, хэмнэл цохилттой хөгжмийн ая нэг орж, нэг гаран навчис нахиатай алсхи холхид бүдгэрэн сэвшээ салхитай аялан одно. Хүний дайсан хүн л байдаг, амьдралын агшин бүр өөр өөр дайсантай, түүнээс биш улс орон галт цохнууд, хэл яриа, бахч цэцэрлэг, гол горхи, өрнийн салхитайгаа хамт дайсан болно гэж байхгүй, гэж би бодлоо. Ингэж явсаар би өндөр хашлагатай, зэвэрсэн төмөр хаалганд тулж ирлээ. Хашлагны завсраар улиангар модтой өргөн чөлөө, зуных баймаар саравчтай асар харагдав. Нэг нь байдаг л нэг, нөгөөх нь үнэмшихэд бэрх хоёр зүйлийг шуудхан ойлгов, хөгжим энэ асраас гарч байж, тэр нь хятад хөгжмийн ая байлаа. Тийм болохоор л би анхаарч чих тавиагүй мөртөө аяндаа сонсож сэхээрсэн байлаа. Хаалганд хонх байсан эсэхийг санахгүй байна, хаалгыг нь би хонходсон бил үү, гараараа нүдсэн бил үү. Хэлгий хөгжмийн аялгуу хангинасаар. . . 

Тэгтэл модот чөлөөний цаадах том байшингаас дэнлүү үзэгдэж, гэрэл гэгээ нь агшин тутам сэлгэн өөрчлөгдөж, модны голоор халхлагдан нэг бүдгэрч нэг тодроод, бортогон хэлбэртэй, саран өнгөтэй цаасан дэнлүүг нэг өндөр чацархаг хүн гартаа барьжээ. Гэрэлд нүд гялбаад би царайг нь ялгаж чадсангүй. Тэрээр хаалгаа нээгээд миний хэлээр удаавтар өгүүлрүүн, “Эрхэм хүндэт Си Пэн миний ганцаардлыг сарниаж, уйтгарыг сэргээхээр өөрийн биеэр морилон саатжээ. Миний цэцэрлэгийг үзэж сонирхоно биз дээ?” гэв. Тэрээр намайг манай нэг консулын нэрээр дуудаж, би сандарч бантсандаа “цэцэрлэг гэв үү?” хэмээн асуув. “Тийм ээ, салаалсан замын бахч цэцэрлэг” Миний ой санамж хутгалдан үймэлдэж, би хүн ойлгохын аргагүй өөртөө итгэлтэйгээр “Миний өндөр өвөг Цюй Пэний цэцэрлэг байна” хэмээв. “Таны өвөг юм уу? Тэгэхээр та чинь тэр алдартай хүний удам байх нь ээ? За ор, ор” Чийгтэй зам миний баг насны цэцэрлэгт байдаг шиг мурийн тахиралджээ. Бид байшинд хүрээд өрнө, дорны олон хэлний номоор дүүрсэн номын санд орж ирлээ. Төр Гэрэлт Хааны бичсэн, шар торгон хавтастай Алдагдсан нэвтэрхий толийн зузаан зузаан гар бичмэлүүдийг би танив. Энэ ботиуд хэзээ ч хэвлэгдээгүй билээ. Хүрлээр цутгасан галт шувууны дэргэдэх бягтруулын дээр пянз эргэнэ. Ягаан гялтантай нэг вааран сав, бас манай ваарчдын персээс хуулбарласан маш эртний нэг хөх шаазан байсан санагдаж байна. . . 

Стивен Альбэр намайг инээмсэглэн ширтэнэ. Тэр их өндөр хүн гэдгийг би хэлсэн, нүүр нь гүн үрчлээс суусан, саарал нүдтэй, буурал сахалтай хүн байв. Байдал төрх нь нэг харахад хувраг шиг, нэг харахад далайчин шиг, Тяньжинд шашин дэлгэрүүлж яваад сүүлд нь хятад судлалыг сонирхдог болсноо надад сүүлд нь ярьсан юм. Бид хоёр сууцгаав, би урт намхан ханзан дээр, тэр цонх руу нуруугаа харуулан том дугуй цагны дэргэд суулаа. Намайг мөрдөгч Ричард Мэдден ойрын нэг цагийн дотор наашаа ирж чадахгүй гэж би тооцож байлаа. Эргэлт буцалтгүй шийдсэн ажлаа жаахан азнаж болно. “Сонин хувь заяа шүү” хэмээн Стивен Альбер өгүүлээд “Цюй Пэн төрсөн мужийнхаа амбан захирагч, одон оронч, эрдэмтэн зурхайч, судар шаштируудын тайлбарыг уйгагүй туурвигч, нэртэй шатарчин, алдартай яруу найрагч, бас уран бичээч байсан мөртөө ном, лабиринт хоёр бүтээх гээд хамаг юмаа хаячихдаг. Тэр хүн дарангуйлан захирч, яллан шийтгэхийн баяр таашаал, орыг нь дүүргэсэн татвар эмс, элбэг баян найр хурим, эрдэм номноосоо хүртэл татгалзаад Тунамал гэрэлт наран асартаа 13 жил түгжин суусан гэдэг. Үхсэнийх нь дараа угсаа залгамжлагч нар нь уул овоо шиг гар бичмэлээс өөр юу ч олоогүй гэсэн. Та ч сайн мэдэж байгаа байх, гэрийхэн нь тэр цаасыг шатаачихъя гэж, харин гэрээс хэрэгжүүлэгч нь бумба байсан юмуу, лам хүн байсан юм уу, хэвлүүлнэ гэж зүтгэсэн гэдэг.” гэв. “Манай Цюй Пэний удмыхан тэр ламыг одоо хүртэл хараадаг юм. Хэвлэсэн зүйл нь шал дэмий, гоё сайхан үгсийн цуглуулга. Учир нь олдохгүй элдэв балай юм эрээчсэн ноорон цаасыг нь эвлүүлээд ном болгочихсон хэрэг. Би нэг уншиж үзсэн юм, гол баатар нь 3 дугаар бөлөгт үхчихсэн мөртөө 4 дүгээр бөлөгт амьд байдаг. Цюй Пэний нөгөө ажил лабиринт бол. . .” 

“Тэр лабиринт чинь энд байна” хэмээгээд Альбер чийдэж будсан, бичгийн өндөр шүүгээг заав. “Зааны ясан лабиринт?” хэмээн би дуу алдаж “төөрдөг бяцхан байшин. . .” 

“Бэлгэдлийн төөрдөг байшин” хэмээн тэр намайг залруулав. “Нүдэнд харагддаггүй цаг хугацааны төөрдөг байшин. Зэрлэг бүдүүлэг англи хүн ч гэсэн би энэ ойлгомжтой тунамал нууцыг нээх түлхүүрийг олж авсан юм даа. Зуу гаруй жилийн дараа ихэнх нарийн ширийн зүйл нь дахин сэргээхийн аргагүй болчихсон байсан ч юу болсныг төсөөлөхөд амархан байлаа. Цюй Пэн нэг удаа 'би аглагт сууж ном бичихээр боллоо', өөр нэг удаа 'би ажлаа өгч төөрдөг байшин бүтээнэ' гэж хэлсэн байх учиртай. Хүмүүс түүнийг нь хоёр өөр ажил хийх гэж байна гээд ойлгочихож. Тунамал гэрэлт наран асар нь будилж төөрмөөр бахч цэцэрлэгийн яг голд байгаа. Тийм болохоор л хүмүүс төөрдөг байшинг нь биет зүйл гэж бодсон байх. Цюй Пэн үхэж, түүний гэр бүлийн эзэмшлийн асар том эдлэн газарт нөгөө төөрдөг байшин нь олдсонгүй. Романы будлиантай үйл явдлууд намайг роман өөрөө төөрдөг байшин байж гэж бодоход хүргэсэн юм. Хоёр зүйл миний нүдийг нээж өгч, би энэ бүхний учрыг олсон доо. Эхнийх нь Цюй Пэн эцэс төгсгөлгүй төөрдөг байшин бүтээнэ хэмээн өгүүлсэн гэх сонирхолтой хууч яриа, нөгөөх нь миний олсон нэг захидлын тасархай.” Альбер босов. Хэдхэн хором тэрээр нуруугаа над руу харуулаад өндөр хар, шармал шүүгээний дээд талын шургуулгыг онгойлгов. Тэгээд цагтаа ал улаан байсан, цагийн уртад өнгө алдаж ягаавтар болчихсон, нимгэрч хэврэгшин нуглаасаараа тасарчих шахсан ганц дөрвөлжин цаас бариад эргэж ирлээ. Цюй Пэний уран бичлэгийн тэг алдартай билээ. Эргэлзэн тээнэгэлзсэн хирнээ би мах цуснаас нь тасарсан хүнийхээ нарийн бийрэн бичлэгийг шимтэн уншив. “Салаалсан замын бахч цэцэглэгээ би бүх ирээдүй цагт биш, янз бүрийн ирээдүй цагуудад зориулан үлдээв.” Би хуудас цаасыг буцааж өглөө. Альбер үргэлжлүүлэн “энэ захидлыг олохоосоо өмнө би ном яаж эцэс төгсгөлгүй байж болохыг өөрөөсөө асуудаг байлаа. Орчин эргэлдсэн тойрог мөчлөгтэй боть гэхээс өөр хариулт олдохгүй байв. Хамгийн сүүлчийн хуудсандаа хамгийн эхний хуудсаа үргэлж давтаад байвал тэр боть төгсгөлгүй үргэлжилж болохоор байв. Мянга нэгэн шөнийн үлгэрийн дунд хавьцаа байхаа, үлгэрийг хуулж сийрүүлсэн бичээч ер бусын увидастай алдаа гаргаж, Шахразада Хатан нэгэн шөнө Мянган нэгэн шөнийн үлгэрээ, үлгэр ярьж байсан нөгөө шөнөдөө дахин дахин эргэж ирж, яг тийм байдлаар төгсгөлгүй үргэлжилж болох эрсдэлтэй хэлбэрт оруулан ярьж эхэлсэн тухай гардгийг санав. Бас Платооны бүтээлийг удам дамжсан хэмээн төсөөлж, эцгээс хүүд өвлөгдөж, угсаа залгамжлагч болгон нь шинэ бөлөг нэмж, эцэг өвгөдийнхөө бичсэн ажлыг бишрэл хүндэтгэлтэйгээр засч залруулдаг байж гэж бодлоо. “Санаанаасаа зохиосон энэ таамналууд миний сэтгэлийг хөгжөөсөн ч Цюй Пэний зохиолын зөрөлдөж төөрөлдсөн бүлгүүдтэй аль нь ч хамаарахгүй, ядахнаа алсуур ч болов холбогдож өгөхгүй байв. Яг тэр үед надад Оксфордоос таны сая үзсэн захидал ирсэн юм. “Миний анхаарлыг 'салаалсан замын бахч цэцэглэгээ би бүх ирээдүй цагт биш, янз бүрийн ирээдүй цагуудад зориулан үлдээв' гэсэн өгүүлбэр өөрийн эрхгүй татаж, тэгээд л би шууд ойлгосон билээ. Салаалсан замын бахч цэцэглэг гэдэг нь тэр эмх замбараагүй роман өөрөө байж. Харин 'бүх ирээдүй цаг биш, янз бүрийн ирээдүй цагууд' гэдэг нь оронзай биш, цаг хугацаа салаалдаг болохыг өгүүлсэн юм шиг санагдав. Романыг бүтнээр нь дахиж нэг уншаад энэ санаагаа баталсан юм. Ямар ч романы гол баатар олон боломжтой тулгарахаараа нэгийг нь сонгоод бусдыг нь орхидог. Нууцыг нь бараг тайлах аргагүй энэ романдаа Фюй Пэн нэгэн зэрэг бүх боломжийг нь сонгожээ. Ингэж тэрээр янз бүрийн ирээдүй цагийг бүтээж, тэр ирээдүй цагууд нь өөр өөр ирээдүйг бүтээж, өөр өөр ирээдүй цаг нь цаашаа салаалж мөчирлөн төгсгөлгүй үржинэ. Үүнээс л үүдэж роман эмх замбараагүй болсон хэрэг. “Фан гэдэг хүн нэг нууц мэддэг байж гэж бодъё. Нэг танихгүй хүн ирээд хаалгыг нь нүдэж. Фан түүнийг алахаар шийднэ. Мэдээж үр дагаварын хэд хэдэн боломжит хувилбар байгаа. Фан урилгагүй зочноо алж болно, урилгагүй зочин нь Фаныг алж болно, эсвэл хоёулаа үхэж болно, хоёулаа үлдэж ч болно. Цюй Пэний зохиолд эдгээр бүх хувилбар хэрэгжиж, хувилбар болгон нь цаашаа салаалан үргэлжилнэ. Төөрдөг байшингийн энэ салаа замууд заримдаа уулзаж нийлнэ. Та өнөөдөр манай гэрт ирлээ, өнгөрсөн цагийн нэгэн хувилбарт та миний дайсан, нөгөө нэг хувилбарт миний нөхөр байх жишээтэй. “Миний бүдүүн хадуун хөг дуудлагыг голохгүй бол би өндөр өвгийн чинь бүтээлээс хэдэн хуудас уншиж өгье.” Дэнгийн хурц гэрэлд зүс царай нь өвгөрч хөгширсөн хүнийх шиг харагдсан ч нугаршгүй тууштай, үхэшгүй мөнхийн гэмээр гэгээ цацруулна. Үгээ зөөж, хөгөө тодолж байгаад тэрээр түүхэн сэдэвтэй нэг бөлгийн хоёр хувилбарыг уншиж өглөө. Эхнийхэд нь цэргүүд эзгүй зэлүүд уул нурууг даван дайн тулаанд явж байна. Хадтай уулын тачир нүцгэн, баргар дүнсгэр байдлыг харсан цэргүүд амьдралаа үнэ цэнэгүй болохыг ойлгож, амиа үл хайрлан байлдаад ялалт байгуулна. Нөгөөхөд нь яг нөгөө цэргүүд баяр наадам ид өрнөсөн орд харшийг дайран дайнд явж байна. Хурим найрын сүр жавхлан дайны гал дунд цэргүүдийн толгойноос салахгүй эргэлдэж, тэгээд тэд ялалт байгуулна. Би эртний энэ түүхийг гүнээчлэн биширч сонсов. Энэ түүхийг миний эцэг өвгөдийн нэг зохион туурвисан гэхээсээ илүү түүнийг алс холын эзэнт гүрний хүн, ертөнцийн нөгөө захад байдаг нэгэн арал дээр, миний аргаа баран цөхөрсөн адал явдлын шувтрага дээр амилуулан сонсгосон нь гайхалтай байлаа. Хоёр хувилбарт адилхан давтагдсан нууц тарни шиг төгсгөлийн үгийг би санаж байна. “Баатар эрс ийнхүү амгалан зүрхтэй, сэлэм нь цустай, алахдаа хурдан, үхэхдээ бэлэн байлдан оров.” Яг тэр үед намайг ямар нэгэн нүдэнд харагдахгүй, гарт баригдахгүй зүйлс нөмрөн бүүрлэхийг мэдрэв. Гэхдээ тэр нь салаалсан, зэрэгцээ 2 сүрэг бүүрлэн явсаар эцэст нь нэгдэж нийлсэн бөөгнөрөл биш, өөрөө өөрийнхөө уугуул хэв болсон, халж очихын аргагүй, нуугдмал битүүлэг зүйл байлаа. Стивен Альбер үргэлжлүүлэн, “Таны алдар цуутай өвөг ийм хувилбаруудаар зүгээр л зугаацаж суусан гэж би бодохгүй байна. Амьдралынхаа 13 жилийг тэр хүн хоосон цэцэрхэл, сайхан үгийг эцэс төгсгөлгүй туршин дэмий хоосон өнгөрөөсөн гэдэгт би итгэж чадаагүй юм. Танай улсад роман уранзохиолын хувьд доод зиндааны төрөл зүйл, дээр үед бүр ч жишдэг байсан. Цюй Пэн сайн зохиолч, гэвч тэрээр бичгийн хүн байсан болохоор өөрийгөө зүгээр нэг зохиолч гэж үздэггүй байсан нь эргэлзээгүй. Нэгэн үед амьдарч байсан хүмүүс нь түүнийг дотоод ухаан, шидийн ёсонд автсан хүн гэж гэрчилсэн, амьдралынх нь нарийн ширийн зүйлс ч үүнийг баталдаг юм. Түүний романд гүн ухааны таамаг төсөөлөл томоохон байр суурь эзэлдэг. Миний мэдэхээр үзүүр хязгааргүй цаг хугацаанаас өөр ямар ч асуудал түүний сонирхолыг тэгж их татаж, тархи толгойг нь зовоож байсангүй. Тэгсэн чинь 'бахч цэцэрлэг' романд огт дурдаагүй цорын ганц сэдэв нь цаг хугацаа байдаг. Тэр ч бүү хэл 'цаг хугацаа' гэдэг үгийг ганц ч удаа хэрэглээгүй байна. Ингэж зөрүүдлэн зайлсхийсэн явдлыг юу гэж тайлбарлах вэ?” Би хэдэн таамаг дэвшүүлсэн боловч аль нь ч үнэмшилтэй санагдсангүй. Бид хоёр баахан мэтгэлцэв. Эцэст нь Стивен Альбер “шатар гэдэг хариутай үгийн оньсогонд орж болохгүй ямар үг байх вэ?” гэж асуув. Би удаан бодсонгүй “шатар гэдэг үг” хэмээн хариулав. “Яг зөв” хэмээн Альбер шүүрч аваад “Салаалсан замын бахч цэцэглэг бол цаг хугацаа гэсэн хариутай аварга том үгийн оньсого, үлгэрийн тоглоом. Тоглоомын дүрмээрээ хариуг нь дурдах хориотой. Тэр үгнээс бүрмөсөн зайлсхийхийн тулд эв хавгүй зүйрлэл, илэрхий өөрчилсөн үг хэрэглэх нь хүний анхаарлыг түүнд хандуулах хамгийн сайн арга. Булзаач займраач Цюй Пэн хэзээ ч төгсдөггүй романыхаа салаа нугачаа болгон дээр нь ийм тойруу замыг эрхэм болгожээ. Би хэдэн зуун гар бичмэл уншиж, хайхрамж анзаарагагүй хуулан бичээчийн түмэн алдааг засаж, эмх замбараагүй зүйлийг нь цэгц журманд оруулж, тэгсэнээрээ уг зохиолын жинхэнэ эхийг сэргээж байна хэмээн итгэж суудаг хүн. Би энэ зохиолыг бүтнээр нь орчуулсан, тэнд 'цаг хугацаа' гэдэг үг ганц ч удаа гардаггүй гэдгийг баталгаатай хэлж чадна. “Яагаад гэдэг нь ойлгомжтой. Салаалсан замын бахч цэцэглэг бол Цюй Пэний ухаж мэдсэн орчлон ертөнцийн төгсөж дүүрээгүй боловч гажуудаж хазайгаагүй дүр зураг. Ньютон, Шопэнхауэр хоёроос ялгаатай нь таны өвөг цаг хугацааг туйлын, тогтмол зүйл гэж үзсэнгүй. Тэрээр эцэс төгсгөлгүй цуварсан цаг хугацаа, нэг салаалж, нэг нийлсэн, зэргэлдэж хаяа нийлсэн тоо томшгүй олон цагийн, толгой эргэм тор сүлжээ байдаг гэдэгт итгэдэг байж. Ойртон нийлж, салаалан мөчирлөж, огтлолцон солбицож, эсвэл хэдэн зуун болсон ч хоорондоо давхцдаггүй цаг хугацааны энэхүү торлог сүлжээ дотроо сэтгэшгүй олон боломжийг агуулна. Зарим цагт нь та байхад би байхгүй, заримд нь би байхад та байхгүй, хааяа хоёулаа байхад ихэнхт нь хоёулаа байхгүй. Энэ олон цагийн нэгэнд азтай тохиолдлоор та манай гэрт ирсэн бол өөр нэг цагт та манай цэцэрлэгт намайг үхсэн байхыг олно. Бас нэг цагт би энэ бүхнийг ярьж байгаа мөртөө өөрөө зүүд зэрэглээ, сүг сүүдэр болчихсон байна.” гэв. Би хоолойгоо чичрүүлэн байж “Цюй Пэний бахч цэцэглэгийг дахин сэргээсэн таньд би бүх цагт гүнээ талархаж, ач санаж явах болно” гэлээ. “Бүх цагт бол чадахгүй” хэмээн тэрээр инээмсэглэн бувтнаад “цаг хугацаа өнө мөнхөд салаалж явсаар тоолшгүй олон ирээдүйг бүтээдэг, тэдний нэгэнд би таны дайсан байх болно” гэв. Намайг дээр өгүүлсэн нөгөө л нэг зүйл дахин нөмөрч бүүрлэхийг би мэдэрлээ. Байшинг хүрээлсэн, шүүдэр чийгтэй бахч цэцэрлэг томшгүй олон сүг сүүдрээр дүүрч нэвчсэн санагдав. Бүгд Альбер бид хоёр, гэхдээ биесээ таньдаггүй, аминч зожиг, цаг хугацааны өөр хэмжээст хувирч өөрчлөгдөж, үржиж олширсон Альбер бид хоёр байлаа. Нүд өргөн үзтэл хар дарсан зүүд ч сарнив. Шарлайж харласан цэцэрлэгт ганцхан хүн харагдав, хөшөө баримал шиг идэр чийрэг, зам өлгөн алхаж яваа тэр хүн Ричард Мэдден ахмад байлаа. “Ирээдүй одоо энд байна” хэмээн би хариулаад “энд би чиний найз, захидлыг чинь дахиад нэг үзэж болох уу?” гэв. Альбер суудлаасаа бослоо. Чацархаг нуруугаа цэхлэн тэгшлээд өндөр шүүгээний дээд талын шургуулгыг нээв. Түрхэн зуур над руу ар нуруугаа дахин харуулах нь тэр. Би гар буугаа бэлэн зэхчихсэн байлаа. Байдгаараа шагайж байгаад ганц буудахад Альбер дуу шуу ч гаргалгүй тэр дороо унаад өгөв. Аянганд цохиулах шиг агшин зуур, зоволгүй үхсэн гэдгийг би одоо ч хэлнэ. Бусад нь бол бодтой биш, чухал ч биш. Мэдден шуугин орж ирээд намайг баривчилсан. Намайг дүүжилж алах ялаар шийтгэсэн. Жигшүүртэй байсан ч би ялсан! Би цохилт өгөх ёстой хотын нэрийг Берлинд дамжуулсан. Өчигдөр тэр хотыг бөмбөгдсөн. Би энэ тухай хятад судлаач Стивен Альбер хэмээх нэртэй эрдэмтнийг Ю Цун гэгч этгээд учир битүүлгээр алсан хэргийн учрыг олох гэж оролдсон англи сониноос олж уншсан юм. Дарга энэ хэргийн учрыг аль хэдийн олчихсон байгаа. Миний хувьд Альбер хэмээн нэртэй хотын нэрийг түүнд дамжуулах хэрэгтэй байсан болохоор нэгэнт дайн тулааны нүргээнийг давуулан хашгирч чадахгүй юм чинь Альбер гэдэг нэртэй хүнийг алахаас өөр аргагүй байсан гэдгийг тэр мэдэж байгаа. Гагцхүү миний сэтгэл зүрхэнд хичнээн их гэмшил харуусал төрснийг тэр ч мэдэхгүй, өөр хүн ч мэдэхгүй. 

дуун хөрвүүлсэн 

Л.Алтангэрэл