Маамхүү ахыгаа дурсахуй

                                       Миний өвөө Н.Дагва Г.Маамхүү ах хоёр

Үүлгүй цэлмэг тэнгэрээс мөсөн талст бударсан өдөр, духны голыг нэвт өрөмдөх наран дор тэнгэр ширтэн зогсоод....

хов хоосон гэдэг, 

энэ ертөнц гэдэг, 

уулс гэдэг, 

үүлс гэдэг, 

шувууд гэдэг, 

салхи гэдэг, 

гариг эрхис гэдэг, 

хувь тавилан гэдэг, 

үхэл гэдэг, 

амьдрал гэдэг, 

НАР гэдэг.... 

Өдөр шөнө ээлжлэх энэхэн дэлхийд хүмүүс хаанаас ирээд хаашаа буцдаг тухай эгэрцүүлсээр хэсэг үүргэлтэж зогсов.

Маамхүү ах Баянхонгор аймгийн уугуул, аавын минь ээж эмээгийн дүү нь, зураг дээрх хөдсөн хурган дээлтэй, тоорцог толгойдоо далийлган өмссөн дэлдэн бор жаал. Эмээ ээжийн минь гэр бүлийн түүх ер нь л их ээдрээтэй толгой эргэм, үлгэрийн ч юм шиг хачин жигтэй үйл явдал их тохиосон байдаг, ой муутай над шиг хүн тийм ч амар тогтоохгүй ээ, хичнээн олон удаа асууж шалгаадаг гэж санана, харин эмээ ой сайтай ухаан маш саруул хүн учир бүхнийг эхнээс нь унтууцалгүй цааргалалгүй давтаад ахин дахин ахин дахин бидэнд ярьж өгдөг. Ингэж ярьж өгсний ачаар л аав минь угийн гарвал бичигээ хөтлөн аав ээж эмээ өвөө ах дүүсийнхээ нэрийг тун сайхан схемлээд бичиж авсан юм. Эмээгийн ах Гончигдорж гэж сайхан буурай байж билээ, ер нь эмээгийн талынхан их өндөр насалдаг хүмүүс л дээ, хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд аав ээжийг нь буудан хороож бүх хөрөнгийг нь хурааж, эмээг лам хүнд өргүүлсэн юм гэдэг. Харин эмээ цэрэгт мордож улсын хүн амын бүртгэл болоход том ах Гончигдорж нь дүү нараа өөрийн нэрээр овоглуулсан түүхтэй, тухайн үеийн Монгол Улсын Төв Архивын Захирал, Монгол Кино Үйлдвэрийг үүсгэн байгуулалцсан, анхны даргаар нь ажиллаж байсан ба Хятад, Орос өөр хичнээн ч хэлээр юм гаргуун сайн ярьдаг Монгол судлаач, эрдэмтэн, жинхэнэ сэхээтэн хүн байж билээ /гэргий нь өдгөө амьд сэрүүн 90 гаран настай жижигхээн турьхан эмээ бий/. Хөдөөний бор дүүгээ тэр үеийн жүжигчид, найруулагчдад ер нь л Монгол Кино үйлдвэрт даатгаад орхичихсон, тэндээс л Маамхүү ахын маань амьдралын зам мөр тодорч тэрбээр олон ч кино, театрын тайз дэлгэцэнд дүр нь мөнхрөн үлдэж, эргээд мянга мянгаар тоологдох Монголын олон нэртэй жүжигчдийг сурган хүмүүжүүлсэн, найруулагч хүн билээ.

Аав ээж хоёрыгоо дагаад жил бүр цагаан сараар очиж золгохдоо хачин дуу цөөтэй намдуухан зөөлөн зантай Маам ахыгаа хараад дотроо их л бишрэн байж ширтэн суудаг байж билээ, аав тэр хоёрын яриа үл сонстоно.

2005 оны хавар ангийн найзтайгаа хамтарч ЧИНГИС АРТ Галерей-д үзэсгэлэн гаргахад үзэсгэлэн нээж үг хэлэх хүн олддоггүй, Маамхүү ах ирчихсэн байгааг хараад учиргүй баярлан: -алив та нэг үзэсгэлэн нээгээд хэдэн үг хэлээд өг гэхэд, -Би юугаа хэлж ярина аа энэ чинь одоо, за за гээд намайг их л өрөвдсөн харцаар ширтээд хав халуун, урт урт, үлгэр шиг өгүүлбэрүүд урсгаж, тийн ярьсандаа хүүхэд шиг догдолчихсон өөдөөс ирээд духан дээр зөөлөн үнэрлэж амжилт аз хийморийг ерөөж билээ. 2014 оны цагаан сараар очиж золгохдоо өвөөтэй минь хамт авхуулсан зурагны талаар болон өвөөгийн тухай мэддэг бүх түүхээ ярьж өгөхийг хүсэхэд  тэрээр: -тэгээрэй миний хүү, хоёул дараа тухтай сайхан хууч хөөрч суух зуураа ах нь ярьж өгнө өө гэж билээ. 

Би гэдэг хүн хөөрөөд л баярлаад л....төд удалгүй Монгол улсын гавъяат хэмээх цол тэмдгээр шагнуулсан дуулдав, ГАВЪЯАТ-ын цол тэмдгийг нь мялаах ямар нэг бүтээл дурсгахаар бодов. Тухайн үед дөнгөж дуусаад байсан цоо шинэ, зураасан зургийн нэг бүтээлээ жаазлаад бариад очихдоо л сая Маамхүү ахынхаа хийж бүтээсэн бүхнийг 20, 30-аад хормын богино баримтат кинон дээрээс үзээд бахархаж Монголын үе үеийн олон алдартай хүмүүсийг төрүүлсэн нь тэд бүгд хуран цугласан байгааг хараад өөртөө оройжин Үлгэрийн киноны охин шиг санагдаж билээ. 

-Тантай тухтай ярьж суух зав ер гарахгүй юм, та ч завгүй би ч завгүй хүн юм аа хэмээн инээлдээд хамтдаа зургаа авхуулан удахгүй уулзаж жинхэнэ түүх яриулах болоод бодоод л бодоод л яваад байв. Амьхандаа камер барьж очоод бичлэг хийх санаатай бэлдээд байсан боловч өмнөө бэлдсэн бүтээл болон үзэсгэлэнгүүддээ шаналсаар цаг хугацаа ниссэн сум шиг өнгөрч түүнийг дагаад ах минь амьд домгоо аваад энэ ертөнцийг орхисон байна. 

Юу ч гэхэв дээ. Үнэхээр дуудах, бодох үг ч алга.

Урд шөнөжин нэгэн нийтлэл сийрүүлэн өглөөний зургаан цагийн алдад өрийн эрхгүй ядраад хэсэг зуур нойр авахаар хэвттэл нам унтаж орхиж, гэнэтхэн дуудсан дүүгийн түгшингүй сандрангуй хоолойноос сэрэхдээ аянганд ниргүүлэх шиг л болов. 

Маамхүү ахын гэргийг дурдахгүй өнгрөхийн аргагүй, хүн хэдийд гэгээрдэг, яагаад гэгээрдэг түүнчлэн зайлшгүй тохиолдсон үед хүн сэтгэлээ хэрхэн өв тэгш чанд хатуу барьдаг хийгээд Шинэхүү эгчийн хаттай байгаа байдал намайг гайхшруулж мөн хязгааргүй ихээр гуниглуулан, гуниглан сууж байна.

Хийсэн бүтээсэн бүхэн тань хойч үед үүрд дуурсагдан үлдэж, амьд домог бүхэн тань амьдралд шингэж, гэрэлт дэлхийд Монголоо гэсэн сэтгэл есөн үеийн наран зүг гийсээр байх болно зээ.

Хүндэтгэн гүнээ мэхийн ёсолсон,

Дашдондовын Баярцэцэг

2014.12.18

Улаанбаатар хот

МОНГОЛ УЛС.

Монгол ба Tэд

                                “Номын худалдаачин өвгөн”  © Д.Баярцэцэг 2003 он.

Монголоос холгүй орших, түүхэндээ Цагаадайн хаант улсын өлгий нутаг, доголон хочит Төмөр хааны үетэй үндэстний хувьд холбогдсон, ТОРГОНЫ ЗАМ-ын түүхэн судас, өдгөө монгол түмний үр сад, хөх толбот ХАЗААР МОНГОЛ-чууд хүн амынх нь нэгээхэн хэсгийг бүрдүүлэгч АФГАНИСТАН улс /Цагаадайн хожмын угсааг залгамжилсан хунтайж Бабурын шарил өдгөө ч Афганистаны Хабул хотод буй./ Пуштун үндэстэн 60% орчим, 20% орчим Тажикууд, үлдсэн нь чантуу, нуристан, туркмен, хазаар (могол), белуж, кизильбаш, чараймак, казак гэх мэт олон үндэстэн уулын хавцал ам болгоноор амьдарч буй, шашны хувьд ИСЛАМ, 80 хувь нь Сунни, үлдсэн 20 хувь нь Шиит /шииа ч гэдэг, хойшид шииа гэнэ/ урсгалыг дагадаг.

Терроризмийн эсрэг Монгол Улсын цэрэг эрс Афганистаныг зорьж ПОСТ-ТАЛИБАН гэдэх Афганистаны үндэсний зэвсэгт хүчнийг байгуулах үйлсэд Монголын Зэвсэгт Хүчин дэмжлэг үзүүлэхээр мордсон, мото-буудлагын салаа цэрэг энхийг сахиулхаар хөдлөсөн нь саяхан.

Удалгүй талибанчууд Монголын зэвсэгт хүчнийг гарсны дараахан ХАЗААР МОГОЛ-чуудыг алж хядаж эхэлсэн нь тун сонин шүү. Тэгэхээр бид цэрэг эрсээ АНУ-ын шатрын хүүд тоглуулчихаад иржээ дээ.

Тэртээх зууны түүхийн жимрүү хөтлөгдөн орох аваас, Афганистан улсын БАМИЯН мужид 50 гаруй метрийн өндөртэй Бурхан багш БУДДА-ийн зогсоо баримал бий бөгөөд ЮНЕСКО-гоос дэлхийн оюуны өв сангийн бүртгэлдээ авсан нь буддын шашинт монголчуудын оюун санааны хөрш гэдгийг батлаад өгөх баримт, тус улсын “ЧАГААДАЙ” хэмээх хот газрын зураг дээр тэмдэглээтэй буйг мартаж үл болно. Алтан ургийн хаадын нэрээр нэрлэсэн хот дэлхийд тийм ч олон биш байх аа. Ямартай ч монгол улсад “ЧИНГИС”гэдэг хот байхгүй.

Хэрэв та “Монголын Нууц Товчоо”, “Алтан Товч” зэрэг түүхэн тэмдэглэл бүтээлүүдийг анхааралтай уншиж үзсэн бол Цагаадай хааны тухай, түүний ухаан, эрдэм, чадал, сэтгэл зүрхийг тодхон мэдрэх буй заа, Чингис хааны таван хөвгүүд дотроос ухааны цар хүрээг би хувьдаа л шүтэн биширч явдаг хаадын нэг нь Ч. ЦАГААДАЙ.

XX-р зуун. АФГАНИСТАН.

1978 оны 4 дүгээр сарын “Ардын Ардчилсан Хувьсгал”-ын ялалтын дараа манай хоёр орны хооронд ах дүүгийн найрамдал тогтсон. Тухайн цагийн удирдагч Б.Кармаль, Ерөнхий сайд хазаар үндэстэн С.А.Кештманд /өдгөө Лондонд цагаачлан суугаа/ Монгол улсад айлчлан хэн нэгийнх нь энгэрийг Сүхбаатарын одонгоор шагнасан түүх бий. 1988-1989 онд Афганы өнчин хүүхдүүдийг өсгөхөөр Улаанбаатар хотод авчраад хүүхдүүдийн хувь заяа юу болсныг хэн ч мэдэхгүй.

Өдгөө нийслэл Хабул хотод Монгол Улсын элчин сайдын яам 10 гаран жил оршин тогтносон ч иргэний дайны үеэр үнс нурам болтлоо шатаж тонуулсан баримт мэдээ засгийн газарт бий гэдэгт итгэнэ. Азаар нэг ч хүний амь эрсдээгүй өнгөрч, Афганы талаархи гадаад бодлого ч тэгсгээд мухардсан бөгөөд 2006 оны 6 дугаар сард Хятадын Шанхай хотноо ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр хоёр улсын ерөнхийлөгч /Монгол-Афганистан/ уулзан ЭСЯ-даа харилцан нээх тухай хөндөн ярилцаад өнөөдрийг хүртэл таг чиг.

Афган этно

Тус орны хүн ам, этник /угсаатан, үндэстэн/ бүтцийн талаар статистикийн үнэн бодит тоог хэзээ ч хэн ч гаргаж байсангүй. XVIII зууны дунд үест төр улсаа байгуулсан тэр цагаас хүн амын тооллого хийлгүй явсаар 1979 оны зун иргэний дайн ид өрнөх үед тооллого хийж үзтэл 15,5 сая хүн ам гэсэн тоо гарчээ. Талибанчууд 1996 онд Хабул хотыг эзэлсний дараах тооллогоор  18,6 сая гэсэн тоо гарсан нь баримжаа тоо хэмээн Афган геополитик судлаачид үзжээ. Учир нь Афганы иргэн бус араб, чечень, бусад лалын орнуудын дайчид тэнд буй мөн олон жилийн иргэний дайны улмаас дайжсан таван сая дүрвэгсэд хөрш Пакистан, Иранд бий цаашлаад дэлхий даяар тархсан Афганчуудыг тооцвол хүн амын үнэн бодит тоо ойрын арван жилдээ шийдэгдэхгүй асуудал.

Тус улс 30 мужтай, хотжиж иргэншсэн хүн ам нийт хүн амынхаа ердөө л 11% эзэлдэг, насанд хүрсэн хүн амын 10% нь бичиг үсэгт тайлагдсан, өнчин өрөөсөн, тахир дутуу, эрэмдэг зэрэмдэг, хар тамхичин сэтгэл өвдөм олон гээд бодвол гол харлам дүр зураг гарч ирэх.

Улс төрийн системийн хувьд 1992 оноос Лалын Бүгд Найрамдах Улс /ЛБНУ/, Ерөнхийлөгч, парламентын засаглалтай, гэсэн ч өнгөрсөн 10 жил хэрэгжээгүй. Талибанаас гадна ЛАЛЫН гэсэн малгайтай улс төрийн 10 гаруй нам, хөдөлгөөн бий гэх боловч ил байгаа нь ер үгүй. АААН хэмээх коммунист маягийн нам 1978-1992 онд Москвагийн шүхэр дор засгийн эрхэнд байсан авч өнөөдөр нэг ч гишүүнгүй болтлоо хядуулж, цөөн тооны удирдагчид нь улаан батлахаа урж хаяад гадаадруу цагаачилжээ.

Тус улс XIX зуунаас эхлэн том гүрнүүдийн геополитикийн сонирхлын бүс болж, Британи улс ихээхэн хамааралтай байсан бол XX зуунд хойд хөрш  СССР тус орны хувь заяаны гол тодорхойлогч байсан юм. Афганистан-Британийн хооронд 1838-1842, 1878-1880, 1919 онуудад гурван удаа дайн дэгдэж Англичууд Афганчуудтай түүхийн 100 орчим жил зууралджээ. Энэ дайны нөлөөгөөр өнөөгийн Афганы хилийн шугамыг тогтоож, эцэст нь тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрсөн хэдий ч үндэстэн хоорондын зөрчлийг шийдэж чадсангүй. XIX-XX зууны зааг үед төр барьсан эзэн хаан – Абдуррахман хан, Аманулла хан нар /цөөнх тажикууд/ Англичуудын тоглоомын хүү байж, Аманулла хан 1921 оноос Хойд хөршөө дагах болж, үүнийг нь эсэргүүцсэн ард түмний бослого 1928 онд дэгдэж, бослогыг дарахаар оросууд хил даван орж олон хүний аминд хүрсэн удаатай, гэсэн ч улаан арми тажикуудын дэглэмийг торгоож чадалгүй пуштун үндэстэн Надир ханд эрх мэдлийг алджээ. Англичууд эргэж нөлөөгөө тогтоож 1933 онд Надир ханыг цааш харуулан дүү нь болох Захир шах хаан болсноор Британчуудтай Дэлхийн II-р дайныг үдсэн бөгөөд Англичууд Энэтхэгийг орхисны дараа төвийг сахих бодлого зарлажээ.

Москвагийн шатрын хүү (1973-1992 он)

Пуштунууд 1928-1979 онд хаан, ерөнхийлөгч, генсек хэлбэрээр засгийн эрхийг ээлж халаагүй барьснаар улс орны үндэсний эв нэгдэлд нөлөөлж, Москвагийн тоглоом болж байв. 1973 онд хааны дүү Мухаммед Дауд төрийн эргэлт хийж Зөвлөлт Холбоот улсад элэгтэй БНУ-ыг зарлан хаант ёсыг халж, төрсөн ахаа гадаадруу хөөж гаргав. Ардын хувьсгалч, 1978 оны хувьсгалын хошууч – АААН хэмээх зүүний коммунист нам пуштун /намын “Хальк” буюу “Ард түмэн” жигүүр/ /тажикаар “Парчам” -“Уриа” жигүүр/ хоёр хуваагдсан хоёр жигүүрээс бүрдэж байв. Хувьсгалт цэргийн эргэлт Даудын гэр бүлийг хүйс тэмтэрч, хувьсгалын маргаашнаас эхлэн СОЦИАЛИСТ туршилтуудыг угсруулан хийснээр тус орон иргэний дайнд живжээ.

Намын “Хальк” жигүүр дотор гарсан хагарал, улсын тогтворгүй байдал, ээлж дараалсан бүтэлгүй туршилтуудаасаа залхсан Москва, КГБ-г илгээж Мухаммед Даудыг хороон, шинээр гарч ирсэн генсек Н.М.Таракийг унагах хуйвалдаан зохион байгуулж, дараагийн генсек Хафизулла Аминыг гаргаж ирсэн боловч түүнийг гурван сарын дараа гэр бүлийн хамт хүйс тэмтэрч, Зөвлөлт-Афганы хооронд 1978 онд байгуулсан холбоотны гэрээний дагуу Зөвлөлтйин армийг оруулахаар хэдэнтээ ярилцаж шалтаг олдохгүй байсаар “АНУ Энэтхэгийн далайгаас интервенц хийхээр айсуй” хэмээн зохиож 1979 оны 12 сарын 27-ны шөнө КГБ-ийн “АЛЬФА” бүлэг ерөнхийлөгчийн ордон дээр бууж Хафизулла Аминыг амийг егүүтгээд, оронд нь “Парчам”-ын удирдагч Бабрак Кармаль гэгч пуштун тажикийн эрлийз эрийг Москвагаас авчран, Хабул хотын генсек болгожээ. Прагад Элчин сайдаар сууж асан Кармаль ийнхүү зөвлөлтийн 40 дүгээр хээрийн армитай хамт нутагтаа эргэн ирж улс орноо цусан далайд жүвүүлжээ.

Зөвлөлтийн армийн гэнэтийн цөмрөлт Афганистан улсын олон улсын статусыг эрс өөрчилж, дэлхийн харилцаанд эсрэгээр, тэгэхдээ нэн хүчтэй нөлөөлжээ. Орос улсын эсрэг маш олон улс гүрнүүдийн эвсэл бүрдэж АНУ – ЕВРОП, Хятад – Пакистан, Саудын араб тэргүүтэй Петро – Исламын эмиратууд нэгдсэнээр Афганы босогчдыг сурталдаж араанд нь тултал зэвсэглэв. Энэ үеэр Осама Бин Ладен хэмээх араб эр ТТГ-ын үнэнч хүнээр элсэгджээ. Оросын интервенцийг зэвсгийн хүчээр зогсоож эс чадваас хар тамхиар хүчийг нь сулруулна гэх зарчмаар ажилласан Америкчууд. Өнөөдөр дэлхий даяар гүйлгээнд буй нийт хар тамхины 90 хувийг Афганистанд тариалж, хураан авч боловсруулдаг гэвэл хариуцлагыг хэн нь хүлээх болж байна вэ? 

Москвагийн дэмжлэг төгс байлаа /120 мянган цэрэг/, гэсэн ч Горбачев засгийн эрхэнд гарч Кермалийг Нажибулла хэмээх хүчтэй залуухан генералаар сольж удалгүй Нажибулла цаазлуулсан байна. 1988 оны Женевийн хэлэлцээрийн дагуу 1989 онд ЗХУ-ын Улаан Армийг гаргасны дараа Хабул хотын коммунист засаг 1991 онд СССР тарж бутарсны дараа гар мухардан 1992 оны хавар арга буюу бууж өгчээ.

Бүгдээр хэлэлцвэл буруугүй ч заримдаа буруутай, бүлээн усаар угаавал хиргүй гэвч цустай. Ийм аймшигт ялзарсан төрийн эрхийг барих, дайны хөлд нэрвэгдэж байсан, одоо ч байсаар байгаа Хазаар МОНГОЛ түмэн минь хамгийн түрүүнд сэтгэлд бодогдож нүдэнд харагдсаар....

АНУ-ын шатрын хүү (2001- ....)

1992 онд босогчид Хабулыг эзлэн авсан хэдий ч барууныхны төсөөллөөс дор засаглал тогтов. Оросууд Хабул дахь найдваргүй засгийн төлөө цус урсгасны ашиг гарсангүй, Оросуудыг хөөн гаргах гэж 10 гаруй жил баруун болон хятад, лалын орнууд цуцалтгүй зэвсэглэж санхүүжүүлсэн ч тэдэнд ашиг мөн л үл гарснаар 2001 онтой золгожээ. Омог – аймаг, угсаатан хоорондын мөргөлдөөн зөрчилдөөндөө гүнзгий автаж хямарсан Афганистан улс, нийслэл Хабул хотод л гэхэд 16 засгийн газар өөр хоорондоо тулалдан тэмцэж байсан бөгөөд 1996 онд талибанчуудын өгөөш болжээ. 

1996-2001 засгийн эрхийг удирдан чиглүүлсэн 30 Мулла /өөрсдийгөө “Шура” буюу Зөвлөл гэх (манайхаар нутгийн зөвлөл юм уу даа)/ Омар ламаар толгойлуулан улсаа удирдаж байлаа. Тэдний засгийн газрыг 2001 онд АНУ-ын төлөөлөгчид Хамид Карзайг засгийн эрхэнд томилжээ. Тус орныг чөлөөлсний дараа 1945 онд Герман улсыг зүүн баруун гэж хуваасан шиг баруун хэсгийг Иран, өмнө ба дорно хэсгийг Пакистан улс захирах тухай хувилбар ч байсан гэдэг.

МОНГОЛЫН ИРЭЭДҮЙ СУДЛАЛ НИЙГЭМЛЭГ

Олхонуд Дашдоржийн Баярхүү

2007 он.