Хэл Сурсан нь

Эрвээхэй эрвээхэй эрвээхэй эрвээхэй ая тэмдэглэх цаас салхинд хийсчихлээ
Тэмдэг олсон уу гэрэлтдэг цаасны Салхи хэмээх шүлэгний азарган тахиатай хэсэг
Цонх хагарсан шалтгааныг мэднэ ээ Хэн гэдгийг мэдэхгүй хаалга цоожтой байсан
Нялх навч шиг ногоон дуран хэнийх вэ Уучлаарай цөцгий элсэн чихэр аль аль нь дуусчихаж ээ

(ХҮННҮ ЗҮҮД 2015 Д.Баярцэцэг, Маргад Зүүд бүлэг, ГУНИГ |дөтгөөр~дөрөвдүгээр|, хоёрдугаар бадаг, 70-р хуудас)

Эхээс төрсний дараа аль ч улсын иргэн бай хүн болгонд тулгардаг асуудал хэл. Эх хүн хэвлийдээ хүүхдээ олсны дараа сараас гурван сарын хугацаанд хүүхдийн сүнс биедээ ирж оршоод эх үр хоёр харилцан ярилцаж ойлголцож эхэлдэг гэдэг. Төрөлх эх хэлээрээ эцэг эх ойр дотны хүмүүс ярьж буй тэр л орчинд хүүхдүүд хэлд орж ярьж сурдаг. Хүүхэд ярьж сурахад бүх эцэг эхчүүд баяр хөөр болж өдөр бүр нэг нэгээр үгийг хэлж сурган ярих дасгал хийдэг. Үүний дараа хүүхэд өөртэйгөө харьцаж эхэлдэг. Балчир байхдаа дөрвөн дугуйтай, эвхдэг саравчтай, дөрвөлжин том улбар шар тэргэн дээр (би наадмын өмнө зун төрсөн) тэнгэр ширтэн өдөржин өнждөг байснаа одоо тод санадаг. Унтаж нойрсож нүдээ нээн сэрэхэд цэлийсэн хөх тэнгэр нэн тэргүүн мэлмийд тусч, тэнгэрийн тэр л алсрах уудам гүн хөх сэтгэлд минь үүрд хоногшиж ээ.

Аав ээж хоёр минь бусдын л адил ажил ихтэй хүүхдүүддээ зориулах зав зай тааруу тиймээс хоёр гэрийн эмээ өвөө дээрээ ээлжлэн өссөн юм. Эмээ өвөө нарын ар гэрийн ажил мундахгүй, намайг эрхлүүлж суух зав төдийлөн гардаггүй, би өдөржин гадаа. Нэг мэдэхэд манайх зусландаа нэг мэдэхэд л өвөлжөө хотод, тиймээс гэртээ бүгж суудаг хүүхэд байгаагүй гэж хэлж болно, үргэлж өөртэйгөө болон байгаль амьтан эд зүйлстэй ярьж явдаг хүүхэд байлаа. Дүүтэй болсон явдал, миний хувьд нэгэн шинэ ертөнц өмнө минь нээгдэж, өөрөөсөө балчир тэр жижигхэн нялх хүнийг харах бүрдээ өөрийгөө учиргүй том болчихсон мэт санадаг байсан нь олон. Есөн настайдаа би бага сургуулийн багш болсон юм. Яаж гэж үү ? Хашаандаа хамт амьдарч байсан ах дүүсийн хүүхдүүд, дүү нар, хамар хашааны хүүхдүүдийг бүгдийг нь дэгэнд оруулахаар үсийг нь самнах нус нуух нулимсыг нь цэвэрлэхээс эхлээд зөв хичээнгүй бичиж уншиж сургахын тулд бүгдийг нь сургалтанд хамруулах хэрэгтэй болж тийн хашаандаа бага сургууль байгуулчихсан хэрэг. Балчир өлгийтэйг нь уйлахад тэврээд хичээлээ заана. Тарчиг ядуу бид өлсгөлөн зовлонг байдаг чадлаараа давсан, үнс нурманд төмсийг болгон хальсалж, эмээгийн ээжийн гал дээр хайрсан боорцог мэрж, ааруул хурууд хүлхэж, чанасан махны мөгөөрс зажилж, хатуу чихэр гал дээр хайлуулж модон иштэй чихэр болгон хувиргаж, эмээгийн зуурсан бор гурилыг горьдож чимх үмхийг хүртэж, хөөрөн шуугин дэрвэн өссөн дөө.  

Зургаан настай байхад аав минь намайг анх монгол хэлээр уншуулж бичүүлж сургасан юм. Сургуульд орохдоо бүх үсгээ ба бө -гүй мэддэг цээжээр тун догь биччихдэг, болоогүй ээ орос ном уншиж чаддаг болчихсон байв, аав намайг нэгдүгээр ангид оросоор гуравдугаар ангид англиар уншуулж сургасан юм. Дээр буй ГУНИГ шүлэгт дурдсан Салхи хэмээх шүлэгний азарган тахиатай хэсэг  хэмээх мөр бол аав бид хоёрын унших дасгал хийдэг байсан хүүхдэд зориулсан нимэгхээн цувралын КТО СКАЗАЛ МЯУ ? хэмээх гарчиг бүхий номд гардаг тахиа муур хоёрын тухай үлгэр л дээ. Тэр номтой мөн ч олон жил зууралдсан даа хөөрхий. Дөрөвдүгээр ангид хичээлийн хөтөлбөрийн дагуу орос хэл сурч эхлэв. Гайгүй сайн уншиж бичдэг хэр нь үгийн утгаа мэддэггүй дээр нь хэлний дүрэм гэдэг хүнд ачаа нэмэгдэж хэл сурах бол толгойн өвчин юм гэсэн гаргалгаанд хүрч билээ. Оросын тв сувгийг үзээд аав ганцаараа инээгээд л байна инээгээд л байна, ховорхон инээдэг аавыгаа дагаж хамт баясахын тулд инээхдээ л бэлдэж, юу гэж байна ? юу гэсэн бэ ? хэмээн шалгааж нэлээд удсаны эцэст нэг сайн гүйцэд инээж аваад аав минь ойлгосноо бидэнд товчлон тайлбарлаж өгдөгсөн. Ийм их зүйл ярьж байхад та ийм цөөхөн зүйл тайлбарлаад байхдаа яадаг юм хэмээн гомдоллохдоо аавыг орос хэл сайн мэддэггүй учир бидэнд орчуулж өгөхгүй байна хэмээн санадаг байж билээ. Ингээд хэлээ сайтар сурахаар, тийм шүү, яг тэр мөчөөс орос хэлэндээ шамдаж билээ.

Арван жилд, өөрөөр 6-р ангидаа Монголын хүүхдийн ордны англи хэлний дугуйланд элсэж оров. ЕБС сурагчдын хичээлийн гадаад хэлний сургалт орос хэл, харин би англи хэлний дугуйланд давхар сурч байлаа. Тэр үед ухаант гар утас байсан биш хичээл дээр захиа цаас шидэлж харилцдаг байсан бөгөөд ангийн охинтой ангиасаа хоёулхнаа дугуйланд явдаг тул латин үсгээр зурвасаа монгол галигт буулган бичиж харилцдаг, ангийн сахилагагүйчүүд хэдий булааж авсан ч уншиж чадахгүй учир бидний зурвас цаасыг тоохоо хэдийн больсон байж билээ. (Хүүхэд хэл сурах давуу тал аа гэж.) 

Англи хэлийг жил сураад ирэх жил нь герман хэлний анги руу шилжив ээ. 7-р ангийн хичээлийн жилийн эхний улирлын хагаст герман хэлний анги руу шилжсэн учир нь англи хэлний дугуйлангийн ангид шинэ багш ирсэн тул манай багш герман хэл заахаар болсон байв, би багшийгаа хэрэндээ шүтдэг байсан учир багштайгаа л байвал.. яаж ч байсан.. ер ямар хэл заана түүнийг нь сурна хэмээн хувьдаа ихэд муйхарлаж билээ. (Хүүхэд ийм үнэнч)

Долдугаар ангид Өсвөрийн Зохион Бүтээгчдийн Төв Сургуулийн хувцасны загвар зохион бүтээгчийн мэргэжлийн ангид шалгалт өгч тэнцээд хуучин сургуулиасаа шилжиж шинэ сургуульд элсэж оров. Шинэ мэргэжил, өөр орчин, танихгүй хүүхдүүд дээр нь герман хэл. Хичээл илт хүндэрч өөр хэл сурах ойлгоцод шууд нөлөөлж, үндсэндээ тархины ачаалал гэнэт нэмэгдсэн тул мэргэжлийн хичээлдээ анхаарлаа хандуулахаар болж, ганц сар суралцаад герман хэлний дугуйлангаасаа гарах үед багш минь намайг учиргүй ихээр өрөвдөж ямар ч байсан хэлээ битгий орхиорой, өөрөө бие даан сурч болдог юм шүү хэмээн зөвлөж билээ. Мэргэжлийн нөлөө ч юм уу орос англи герман хэлийг хаяад 9-р ангид ордог жил франц хэл сурахаар шийдэв. Буцаад л Монголын хүүхдийн ордон руугаа зүглэх нь тэр. Урд нь гурван хэл оромдож тарамдсан хүн франц хэлний ангид ороод өнөөх тарамдсан гурван хэлнээс ч хэцүү болохыг мэдрээд машид ихээр сэтгэлээр унав. Яг нэг бүтэн жил франц хэлний ангид үйл тамаа цайж аравдугаар ангид ордог жил Хүүхдийн ордны дугуйлангууд төлбөртэй болчихсон учир (уг нь төлбөр нь тийм ч өндөр биш хэдий ч ээж аавын цалин амьдралд дөнгөн данган хүрэлцдэг, цаг үеийн байдал ороо бусгаа, амьдрал хүнд байсан учир аргагүй эрхэнд) франц хэлээ орхиж билээ. Франц хэлээ орхисондоо маш их шаналж байсан хэдий ч зав зайгаар гараараа сарвайтал бичсэн шаггүй зузаан хичээлийн дэвтрээ ноортол эргүүлж бие дааж давтдаг байлаа. Багшийн бичүүлсэн тэкстүүдийг сургууль орох замдаа тарни шиг л амандаа үглэн бувтнаж, тийн цээжээр уншсаар байгаад тогтоочихсон ч шалгалт өгөхгүй гэж бодохоор нэг л хөгжилтэй. Заримдаа бие дааж цээжилсэн тэкстээ гэртээ үе үе чангаар дуржигнуулж, сурсан дуугаа дуулах бус үглэж чухам л франц хэлний дуудлага аялгаа сайжруулахаар мэрийж буйг гэрийнхэн, түүн дундаа аав минь шимтэн сонсож бахархаж өхөөрдсөн харцаар урамшуулдаг байсан хэдий ч магтаж л байсангүй.

Ар гэртээ үргэлж завгүй байсан надад хэл сурах амар байгаагүй ээ.... ус зөөнө, мод хөрөөдөж түлээ бэлтгэнэ, нүүрс хагалж зөөнө, гал түлнэ, гэр орон цэвэрлэнэ, аяга түмпэн шанага угаана, арчиж цэвэрлэх ажил мундах биш, дээр нь мэргэжлийн ангид сурч байсан тул хувцасны эсгүүр үлгэр, инженерийн тоо томъёо бодно зурна эсгэнэ оёно. Дайны хажуугаар дажин гэж бусад хичээлүүд нэмэгдэж түүнд нь дарамтлуулна. Дунд сургуулиа төгсөөд дээд сургуульд орох үес төлөвлөсөн хувцас загварын анги тэр жил элсэлт аваагүй тул уран зургийн ангид олон зүйл бодсон ч үгүй шууд элсчихэв. Хичээн шамдаж сурсаар л байв, миний голч дүн сайн байсан учир гадаадын их дээд сургуульд элсэх шалгалтанд орж болох тухай, мэргэжлийн багшаасаа дуулаад шалгалтанд бэлдэж эхэлсэн юм. Ардын зураач Амгалан абугай тэр өдөр мэргэжлийн шалгалт авч, ердөө дөрөвхөн оюутан шалгалтанд орж хоёр нь тэнцсэний нэг нь би нөгөө нь манай ангийн охин миний сайн найз. Уг нь уран зурагт гадаад руу явж суралцахаар хорь гаруй оюутан бүртүүлсэн юм билээ, гэтэл тэд цаг бариагүй, хоцорч ирсний улмаас шалгалт өгөх эрхээ хасуулж буйг шалгалт өгч суухдаа нүдээрээ хараад ихэд зовж, учиргүй их сандарч билээ. Амгалан абугайн шийдвэр Дүрслэхийн сургуульд хууль шиг үйлчилдэг байж ээ тэр үед.

Хятад хэл. Гайхмаар хачин хэл шүү. МУИС-ын хятад хэлний ангид нэг жил хэлний бэлтгэлд суралцах ёстой болов. Монголдоо хятад хэлийг анхлан сурах гараагаа эхэлсэн тавиландаа би одоо ч баярладаг. Олон зүүлт тайлбартай дүрэмгүй дүрс үсгийг сийлж сурах гэж чамгүй цаг зарсансан. Өнөөх сураад байсан орос англи герман франц хэлнүүд бүр байхгүй ээ байхгүй. Үүнээс ургуулаад бодоход хэл сурна гэдэг нэгийг нь хаяад нөгөөг нь сурдаг зүйл огт биш, гэвч бүгдийг нь оромдож хаях бүр биш, яаж ийгээд эх хэлнээсээ гадна өөр нэг хэлийг төгс эзэмшээд  бусдыг нь аандаа үргэлжлүүлэн болвол насаараа суралцах хэрэгтэй гэдгийг хожуу ухаарчээ би. Гэвч хэл сурахад хэзээ ч оройтохгүй. Миний хэл сурсан замнал бусдад сургамж болоосой хэмээсэндээ энэхүү түүхээсээ хуваалцаж байна. Сурсан бүх хэлээрээ ердөө л унших түвшинд хүрсэн ч одоо аль ч хэлэндээ сайн биш. Сайн биш гэдэг нь бичгийн буюу академик түвшний хэлтэй биш гэсэн үг. (Арго гуай шиг ярьвал би тав зургаан хэлтэй болж таарах нь, үгүй дээ.)  

Ингээд хэд дахин эргэцүүлэв ээ, ерөөс хэл сурна гэдэг эх хэлээ бүтэн төгс эзэмшихийн нэр, ингээд монгол хэл сурсан түүхээ эргэн санах болж байгаа биз. Эх хэлээ хэрхэн сурсан замнал түүхийг дурсамжаасаа уудлан санах гэж зүдэрч байна уу даа. “Сур сур бас дахин сур” В.И.Ленин, улаан дээр цагаан будгаар гараар дармалдан бичсэн лоозон шиг уриа үгс нүдэнд эрээлжлэн, өөртэйгөө хүүрнэн асан үеүүд кино зургийн хальс шиг гүйж, үгээр илэрхийлэмгүй нандин, бага насны өдрүүд сэргэн дурсамж болон өндийхөд үгсийн сан арвин тансаг, яруу сайхан монгол хэл, мөн өөрийн хэлний түвшний талаар байнга эргэцүүлж тийн бясалгаж үргэлжид суралцаж ахиулж байхыг хичээх молхи бичээч вээр өөрийн хөг, намтраас ийн товчиглон хөөрөлдөн бичиглэсү. Хүмүүний зовлонт тавилан гэж, хэдий ч, “сурна нэмж сурна суралцсаар байгаад үхнэ.᠌”

Годо Дашдондовын Баярцэцэг.